Czy strój może wywołać skandal? Wiemy, że tak. Ale czy płaszcz w paski to coś nieobyczajnego? Jak uczy nas historia, tak.
Pod koniec lata 1254 r., król Francji Ludwik Święty wrócił do Paryża z wyprawy krzyżowej. Wraz z nim przybyli bracia z zakonu Najświętszej Panny z góry Karmel, a elementem ich stroju był płaszcz w biało-brązowe paski. Wraz z nimi pojawiła się legenda o biblijnym i niebiańskim pochodzeniu pasków na płaszczu. Był on rzekomo kopią płaszcza proroka Eliasza, mitycznego założyciela zakonu karmelitów, który wzięty do nieba na ognistym wozie, miał rzucić uczniowi Elizeuszowi swój biały płaszcz, na którym pozostały wypalone płomieniem ślady w postaci brązowych pasów.
Ta piękna legenda nie ustrzegła karmelitów od kpin i obelg z powodu pasków na płaszczu – wyróżniali się spośród innych zakonów żebrzących, klasztornych czy wojennych. Wytykano ich palcami, obrzucano wyzwiskami, nazywając pręgowanymi braćmi. Dochodziło do rękoczynów i ta fala szybko rozlała się na inne państwa i miasta. Tam gdzie karmelici przebywali, czy to w miastach angielskich, włoskich, francuskich, niemieckich, ze względu na paski na płaszczu stali się pośmiewiskiem gawiedzi. Sprawa stała się na tyle poważna, że papież Aleksander IV w 1261 r., nakazał karmelitom zmienić płaszcz na jednobarwny. Ci jednak odmówili. Rozpoczęła się polemika, karmelici opierali się woli dziesięciu kolejnych papieży, ustąpili jednak w 1287 r., rezygnując z płaszcza w pasy na rzecz białej peleryny. Nie wszyscy bracia się temu podporządkowali, w Nadrenii, Hiszpanii i na Węgrzech część karmelitów była wierna tradycji i dopiero bulla papieża Bonifacego VIII z 1295 r., przypomniała o bezwzględnym zakazie noszenia pasiastego płaszcza.
Co było tak naprawdę przyczyną takiego postępowania. Dlaczego pasy były tak dyskredytowane, a ci którzy się w nie ubierają potępieni? Przypadek karmelitów choć najlepiej udokumentowany, nie był pierwszy ani ostatni w historii.
We Francji bardzo liczne są dekrety synodów diecezjalnych, zgromadzeń prowincjonalnych i soborów powszechnych, które zabraniają duchownym noszenia ubrań dwukolorowych, czy to zszytych z dwóch części, czy pasiastych, czy w szachownicę. Tak samo dzieje się w środowisku ludzi świeckich, gdzie prawa i przepisy zalecają dwukolorowy lub pasiasty strój niektórym kategoriom potępionych lub odrzuconych przez ogół. Zwyczajowe prawo niemieckie z wczesnego średniowiecza zastrzega noszenie tego rodzaju stroju dla bękartów, niewolników i skazańców. W prawach przeciwko zbytkowi i ustawach dotyczących ubioru, które u schyłku średniowiecza zaczynają obowiązywać w miastach Europy południowej, nakazuje się noszenie ich prostytutkom, kuglarzom i błaznom czy katom. Zawsze chodzi o znak wizualny, coś co jest inne od normy, po to aby ludzi wykonujących niegodne zawody odróżnić od innych. W miastach niemieckich podobne nakazy dotyczą trędowatych, kalek, ,,cyganów”, heretyków.
Oprócz praw stanowionych, mamy jeszcze źródła literackie, gdzie często źli bohaterowie są obdarzani pasiastym emblematem czy ubiorem. Wiarołomni rycerze, niewierne żony, nieposłuszni synowie, zdradzieccy bracia – obdarzani są pasiastymi herbami lub ubraniami. Od połowy XIII wieku występujące w literaturze pięknej postacie wiarołomców dołączają do orszaku zdrajców i odszczepieńców, przedstawianych na obrazach w pasiastym ubraniu.
Pasiasty strój na obrazie zawsze stanowi różnicę, odejście od normy, przez co dokładniej akcentuje tego, kto taki strój nosi. Jest to najczęściej akcent negatywny. Czasem jednak kod ikonograficzny jest subtelniejszy, paski nie są zdecydowanie pejoratywne, wyrażają tylko pewną dwuznaczność. Zasadniczo w średniowieczu związek pasków z ideą odmienności był niezwykle mocny i trwały w świadomości. Pasiaste i odmienne są niekiedy synonimami, a ta bliskoznaczność nadaje paskom sens pejoratywny. Dla ludzi średniowiecza wszystko co odmienne zawsze kojarzy się z nieczystością, agresywnością, niemoralnością czy fałszem.
dr Kamilla Twardowska – adiunkt w Dziale Sztuki Dawnej, doktor nauk humanistycznych w zakresie historii. W MNK pracuje od 2011 r. Jej zainteresowania badawcze koncentrują się na późnym antyku – historii politycznej i społecznej.
Bardzo ciekawe !!