Czasem wystarczy zajrzeć do niepozornego, drewnianego późnośredniowiecznego kościółka w podkrakowskich Paczółtowicach lub do znajdującego się w samym sercu Krakowa EUROPEUM, aby odkryć dla siebie dzieło sztuki jak klejnot. Tym dziełem, odznaczającym się urodą i niepospolitym wdziękiem, jest z pozoru skromne przedstawienie Matki Boskiej trzymającej na ręku Dzieciątko, na tle przyrody. Jednak nie jest to zwykły obraz maryjny, jakich wiele spotykamy zazwyczaj w kościołach, klasztorach czy zbiorach muzealnych.
Na obrazie paczółtowickim wszystko wygląda inaczej: oto na tle zwartej ściany malowniczych drzew (zresztą trudnych do jednoznacznego zidentyfikowania) z czerwonymi językami płomieni, pojawia się otoczona osiemnastoma promieniami słonecznymi Maria w bogatej koronie na głowie, ciemnobłękitnej, zdobionej ornamentyką szacie, stojąca na półkolistym kształcie przypominającym księżyc (co więcej – na księżycu widoczny jest czerwony bucik Maryi). Na dłoni prawej, co jest dość szczególną rzadkością jeśli chodzi o wyobrażenia maryjne, usadowione ma Dzieciątko ubrane w szatę o ciemnej barwie. Nie tylko las stanowi tutaj tło – nie mniej ważnym elementem przedstawienia jest wzorzysta, barwna łąka wypełniona wyraźnie oddanymi roślinami.
Niezwykły przykład kultu Maryi w sztuce – malowidło na desce lipowej, niegdyś stanowiące obraz centralny tryptyku z dwiema świętymi, przeznaczonego do kościoła pw. Nawiedzenia NMP w Paczółtowicach, wykreowała wyobraźnia nieznanego z imienia i nazwiska malarza cechowego, działającego w Krakowie w drugiej połowie XV wieku (sam obraz datowany jest na lata 1460-70). Twórca ten reprezentował nurt średniowiecznego małopolskiego malarstwa zwanego tablicowym, zaś jego dzieło może być efektem zapatrzenia na podobne wizerunki innych artystów wywodzących się z Niderlandów, a być może z bliższego kręgu geograficzno-artystycznego, jak krainy niemieckie lub Czechy. Małopolski obraz – uchodzący za cudowny – należący do grupy zbliżonych idealizowanych przedstawień z tego samego czasu, zachowanych na terenie województwa, nieodparcie przywodzi na myśl choćby południowo-czeski wizerunek Marii Wniebowziętej z Destnej z 1450 r. Te pokrewieństwa, zarówno tematyczne jak też ikonograficzne nie są przypadkowe: dla paczółtowickiej świątyni namalowano popularne w czasach gotyku przedstawienie Matki Boskiej w ogrodzie (tzw. Madonna w hortus conclusus – przestrzeni zamkniętej która jest rajskim ogrodem). Maria Assunta (czyli Wniebowzięta) z małym Jezusem, otoczona niepozbawioną symboliki przyrodą, zgodnie z założeniami takiego „ogrodowego” wizerunku, otrzymała ponadto atrybuty Niewiasty Apokaliptycznej, czego znakiem jest pojawienie się słońca i księżyca – znów zgodnych z przyjęta tradycją obrazowania Maryi. Stąd też obecne na obrazie, dodatkowe, botaniczne atrybuty – dyskretnie wprowadzone łąkowe roślinki. Z kolei, dolna partia kwatery sprawia wrażenie botanicznego atlasu a jednocześnie wspaniałego kobierca pełnego kształtów i barw.
Ten obraz to w istocie ikonograficzno-malarski rebus, pełen zaszyfrowanych treści, znajomych i odczytywalnych w czasach powstania tryptyku, tak typowych dla epoki która go zrodziła. Dziś, przyglądając się wizerunkowi z Paczółtowic – bynajmniej nie emanującemu grozą, lecz raczej poetyckim czarem i urodą – możemy odczuć jego ponadczasowe piękno. Możemy przyjrzeć się zawartym na XV-wiecznym malowidle elementom pod nieco innym kątem i ponownie odczytać ich znaczenie, śledząc wszystkie te koniczyny, orliki, babki, fiołki oraz pięciorniki czy poziomki tradycyjnie odnoszące się do czystości i niewinności Maryi, ale też przyszłej ofiary Jezusa. Płomyki na drzewach również wprowadzono nie bez powodu – oznaczają one triumfujący i niezniszczalny Kościół.
Przede wszystkim jednak, delektujmy się misternie i mistrzowsko oddanym pięknem całości – obrazem świata widzianym przez średniowiecznego mistrza, któremu bogactwo przyrody było tak bliskie. Natura zalśniła swym blaskiem w religijnym wizerunku Matki Bożej z Dzieciątkiem.
Filip Chmielewski – historyk sztuki, pracownik Działu Europejskiego Malarstwa i Rzeźby MNK, kurator pokazu obrazu Matki Boskiej z Dzieciątkiem z Paczółtowic w EUROPEUM.
Obraz można oglądać w Ośrodku Kultury Europejskiej EUROPEUM przy pl. Sikorskiego 6 do 18 października.
Więcej o pokazie Madonny z Paczółtowic
