Od września 2015 r., w MNK realizowany jest projekt naukowy: Katalog ikon XIV – XVI wieku w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie. Opracowanie i publikacja (nr 00627) finansowany przez Narodowy Program Rozwoju Humanistyki. Jego efektem będzie katalog naukowy, który opublikujemy w 2018 roku. Do projektu wybrano 50 ikon, prawie wszystkie z nich można obejrzeć w pierwszych salach ekspozycji stałej w Galerii Sztuki Cerkiewnej dawnej Rzeczypospolitej w Pałacu Biskupa Erazma Ciołka. Jednym z zadań projektu były badania interdyscyplinarne, w których biorą udział historycy sztuki, konserwatorzy, filolodzy, fizycy, chemicy, geolodzy i przedstawiciele innych dyscyplin naukowych.
Z jednej strony mamy zbiór dzieł bogatych w treści, niekiedy bardzo skomplikowanych pod względem ikonografii i inskrypcji – z drugiej strony brak jest często na ich temat wiadomości innych poza tym, kiedy zostały pozyskane, przez kogo ofiarowane, lub od kogo zakupione, a nierzadko występują braki nawet w przypadku tak podstawowych informacji. Obecne w nich napisy wymagają np. długiej i żmudnej analizy filologicznej, która jest konieczna, jako, że stanowią one klucz do poznania sensu tego, co w ikonach widzimy. Jednocześnie, wraz z rozwojem narzędzi badawczych w naukach fizyko-chemicznych możemy obecnie starać się ustalić znacznie więcej, aniżeli jeszcze nie tak dawno temu. Narzędzia stały się precyzyjne i przysparzają coraz więcej informacji, które należy uporządkować.
Z pomocą humaniście zatem przychodzi fizyka i chemia, ale także geologia, jak i nauki przyrodnicze badające właściwości poszczególnych gatunków drewna i zasady ich przyrostów oraz sposoby ich datowania. W praktyce wygląda to tak, że w oparciu o analizę ikonograficzno-stylistyczną wybrane zostały te ikony, które można datować w przedziale między XIV a XVI wiekiem. Są nie tylko najstarsze w naszym zbiorze, ale też posiadają szereg cech, które tworzą z nich dość zwartą grupę, odmienną od późniejszych, nowożytnych ikon. Generalnie rzecz ujmując są one bardziej wierne dawnej, bizantyńskiej tradycji malarskiej, niezależnie od tego, czy malowane w Grecji, na Rusi w granicach Rzeczypospolitej, czy też na Rusi Północnej (Nowogrodzkiej, Pskowskiej) i Środkowej (Moskiewskiej).
Pracownicy Laboratorium Analiz i Nieniszczących Badań Obiektów Zabytkowych w MNK, p. Piotr Frączek i p. Michał Obarzanowski wykonali do grudnia 2015 r. zdjęcia ikon w światłach: ultrafioletowym (UV), podczerwieni (IR), i rentgenowskim (RTG) oraz w świetle widzialnym. Zakres fal UV pozwala dostrzec zasięg późniejszych ingerencji, w tym przemalowań, zaznaczających się ciemniejszą barwą na fotografii; podczerwień ujawnia rysunek, jego szczegóły, sposób prowadzenia linii, a przede wszystkim ewentualne zmiany kompozycyjne, natomiast RTG ujawnia wszelkie ingerencje „poważniejsze”, np. przemalowane warstwy malowidła, tkwiące w obrazie elementy metalowe, czy inne dodatki. Równocześnie p. Wojciech Ptak z Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie dokonał identyfikacji gatunków drewna użytego do ich wykonania. Raport był gotowy w styczniu tego roku – na 50 ikon tylko kilka jest wykonanych na podłożu iglastym – reszta, zgodnie z oczekiwaniami okazała się drewnem lipowym.
Te ustalenia miały dalsze konsekwencje, jako że w przypadku drewna iglastego można pokusić się o datowanie podobrazi metodą dendrochronologiczną. Badania wykonał p. prof. dr hab. Marek Krąpiec (Akademia Górniczo-Hutnicza), uznany specjalista w tym zakresie, który poddał badaniom podobrazia pięciu ikon z drewna iglastego i wydatował ich ostatnie przyrosty roczne z dokładnością do jednego roku. To ustalenie ma ogromne znaczenie, jako że uzyskujemy tzw. datę post quem, czyli wskazującą rok, po którym ścięte drewno zostało wykorzystane do budowy podobrazia. Tym samym możemy wykluczyć wcześniejsze powstanie ikony.
Od stycznia do września 2016 r. trwała główna faza badań ikon w Zakładzie Chemii i Fizyki Stosowanej na Wydziale Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie metodą tzw. fluorescencji rentgenowskiej (xrf) za pomocą spektometru, czyli urządzeniu specjalnie do tego celu przeznaczonego. Prowadziła je p. dr Małgorzata Walczak z zespołem. W Polsce urządzenia o takich parametrach i możliwościach wciąż należą do rzadkości. Co daje to skanowanie? Wiązka promieniowania rentgenowskiego przesuwa się wolno ponad wybranym fragmentem ikony i pozwala uzyskać obraz, który można poddawać następnie filtrowaniu na wiele sposobów. Istnieje przy tym znaczące ograniczenie czasowe, jako że skanowanie powierzchni ok. 40×60 cm w zależności od przyjętej rozdzielczości trwać może od kilku do kilkunastu godzin. Uzyskujemy za to tzw. mapowanie rozkładu pierwiastków na powierzchni obrazu. Widzimy zatem, w których partiach leży ołów, a gdzie rtęć, gdzie srebro, a gdzie złoto (i zarazem każdy jego płatek z osobna). Jest to jedna z najbardziej zaawansowanych metod nieinwazyjnego badania dzieł sztuki. Jakie są korzyści z jej zastosowania? Widzimy na owej mapie rozkładu pierwiastków, że np. w pewnych partiach czerwonych obrazu dominuje rtęć, o której wiemy, że stanowi składnik cynobru, pozyskiwanego ze sproszkowanego minerału o tej samej nazwie, zawierającego siarczek rtęci; w innych zaznacza się z kolei dominacja żelaza i w tym przypadku użyta została najpewniej czerwień tzw. żelazowa, inaczej minia, czyli czerwony pigment otrzymywany przez prażenie rud żelaza. Możemy zatem rozróżniać pigmenty, przynajmniej niektóre, ze względu na ich skład pierwiastkowy.
Mimo tej metody za konieczne uznaliśmy pobranie próbek tzw. szlifów poprzecznych, celem sprawdzenia stratygrafii obrazu, czy warstw, z jakich jest złożony – w wybranych oczywiście miejscach, które wytypowała konserwator p. Dominika Tarsińska-Petruk, jako potencjalnie najciekawszych, czy też najważniejszych dla charakteru ikony. Zdjęcia przekrojów i ich opisy wykonano z użyciem mikroskopu elektronowego w krakowskiej ASP.
Ilość zebranego materiału ułatwia z jednej strony pracę nad zespołem ikon, z drugiej jego wielkość chwilami aż przytłacza i oczywiste jest, że uzyskane dane dają podstawę dla dalszych, długoletnich badań całego zespołu, jak i pojedynczych ikon.
W 2. połowie 2016 r. przystąpiliśmy do innych jeszcze badań. Ciekawą i do pewnego stopnia nowatorską metodą, którą zdecydowaliśmy się zastosować okazała się metoda badań zapraw pod kątem ich charakteru geologicznego. Tak, jak zdecydowana większość ikon z ziem ruskich dawnej Rzeczypospolitej malowana była na drewnie lipowym tak też zdecydowanie przeważało w ich przypadku użycie gruntów (zapraw) kredowych. Pamiętajmy – tak jest „u nas”, natomiast na południu Europy dominowały inne gatunki drzew np. kasztan, orzech, cyprys, a do zaprawy używano bardziej plastycznego gipsu. Gips był też często w użyciu na Rusi północno-środkowej. Jeśli zatem w większości naszych ikon użyta została kreda to można się spodziewać, że pod mikroskopem dostrzec będzie można relikty dawnych mikroorganizmów, które uległy petryfikacji i utworzyły się z nich pokłady kredy. Dawno temu nasza część Europy stanowiła dno morza, pokrywającego się w procesie osadzania kolejnymi warstwami owych mikroskamielin. Dla geologów terminy dolna kreda, górna kreda, turon, koniak, maastricht oznaczają różne epoki osadzania się tych osadów liczone w milionach lat, dla osób niewtajemniczonych kojarzą się najwyżej z czymś zdecydowanie bardziej współczesnym.
P. prof. dr hab. Mariusz Kędzierski z Instytutu Geologii Uniwersytetu Jagiellońskiego na podstawie dostarczonych próbek wyodrębnił ponad jedenaście tysięcy gatunków mikroorganizmów, które posiadają swoje osobne nazwy, często bardzo poetyckie, np. Arkhangelskiella cymbiformis albo maastrichtiensis. Uzyskane wyniki przedstawił w postaci tabel i uzupełniających je analiz klastrów pokrewieństw między rozpoznanymi gatunkami skamielin. Nowatorstwo owej metody polegało zatem na tym, że geolog nie poprzestał, jak to czyniono wcześniej, na wyodrębnieniu w przypadku każdej próbki całej, długiej listy owych mikroskamielin, ale udało mu się także je pogrupować według cech, w oparciu o wiek otwornic, ich charakter (pochodzenie z Północy lub Południa) oraz zbieżność z próbkami kredy pobranymi z Chełma, gdzie występują jej pokłady znane już od średniowiecza. Tychże próbek użyczył łaskawie p. dr Tomasz Dzieńkowski z Instytutu Archeologii Uniwersytetu im. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Co nam dały te badania? Okazało się, że ikony które wydają się być malowane w Księstwie Moskiewskim czy też Nowogrodzkim mają zupełnie innych zestaw taksonów, wskazujący na inny charakter skał, z których pobrano materiał na wykonanie zapraw, aniżeli w przypadku zwartej grupy próbek z ikon, które – sądząc po ich cechach stylistycznych – wykonano w obrębie dawnej, prawosławnej Diecezji Przemyskiej.
Jako, że nie wszystkie podobrazia były gruntowane za pomocą kredy, sprawdziliśmy ich charakter, tym razem metodą chemiczną w Instytucie Chemii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Badania przeprowadziła p. dr Alicja Rafalska-Łasocha z zespołem. W ich wyniku uzyskaliśmy nie tylko rozstrzygnięcia co do tego, czy użyta została kreda, czy też gips, ale też precyzyjne dane co do składu chemicznego, w tym domieszek innych minerałów w poszczególnych ikonach, co znów pozwala na to by poddać je osobnej klasyfikacji i stworzyć grupy i podgrupy, w których charakter gruntu był ten sam.
W 1. połowie 2017 roku odczytane przeze mnie inskrypcje obecne w ikonach zapisane w języku greckim i cerkiewno-słowiańskim poddane zostały rewizji i korekcie, czemu swój cenny czas i wiedzę poświęciła p. dr Wanda Stępniak-Minczewa z Instytutu Filologii Słowiańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wtedy też zakończony został etap kwerend w bibliotekach i muzeach krajowych i zagranicznych, jak również zasadnicza faza badań technologicznych. Nadszedł czas na ogłaszanie wyników badań cząstkowych na zagranicznych konferencjach międzynarodowych oraz na opracowanie całości.
Zarysowane powyżej działania to jedynie drobny fragment prac nad wspomnianym korpusem ikon. Wybrane z nich przebadane zostały np. jeszcze metodą węgla C14 (raport prof. dr hab. M. Krąpca), by rozstrzygnąć pewne kontrowersje związane z czasem ich powstania, z kolei okłady srebrne okrywające kilka ikon zostały sprawdzone pod kątem ich składu pierwiastkowego przez p. dr Julio M. del Hoyo-Meléndeza oraz p. Annę Klimek (LANBOZ).
Tak w przypadku badań kredy, czy wybranych pigmentów, zwłaszcza bieli ołowiowej, jak też srebra coraz bardziej istotne wydaje się dla przyszłych ustaleń proweniencji określonych dzieł obecność w badanych próbkach różnych domieszek – ich charakter i ilość, która w połączeniu z rozpoznaniem próbek pochodzących z domniemanych miejsc pozyskiwania surowców pozwoli na weryfikację wniosków płynących z analizy ikonograficzno-stylistycznej i doprecyzowanie ośrodków i zasięgu środowisk, w których te dzieła powstawały.
Należy na koniec dodać, że pozyskane z Ministerstwa Nauki środki pozwoliły przeprowadzić nie tylko badania, ale także zaplanować półroczny staż w Dziale Sztuki Dawnej przeznaczony dla młodego pracownika naukowego, zrealizowany przez doktorantkę p. Magdalenę Garnczarską (Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego), wyłonioną w drodze konkursu w marcu 2017 roku. Obsługa grantu możliwa była i jest dzięki wielu moim współpracownikom, którym winienem wyrazy wdzięczności, m. in. p. dr Kamilli Twardowskiej i p. Kamili Pruci.
Mamy nadzieję, że efekt końcowy, tj. dwutomowe wydawnictwo z wybranymi zdjęciami ikon, wykonanymi w mikro i makroskali spotka się z Państwa zainteresowaniem.
dr hab. Mirosław Piotr Kruk, prof. UG – kustosz w Dziale Sztuki Dawnej, kurator kolekcji sztuki cerkiewnej w MNK
