Artysta zawsze sam? Aleksander Kotsis i Józefina Geppert: historia pewnej znajomości

31 sierpnia 1926 roku krakowska artystka Józefina Geppert przekazała w darze do Muzeum Narodowego w Krakowie niewielką kolekcję rysunków, obrazów olejnych oraz przedmiotów rzemiosła artystycznego. Wśród podarowanych dzieł znajdował się portret ofiarodawczyni oraz akwarela autorstwa Aleksandra Kotsisa (1836–1877). Portret ukazuje Józefinę jako malarkę, pozującą przy sztaludze z paletą w dłoni. Z kolei akwarela, o znamiennym tytule Artysta zawsze sam, jest autoironicznym przedstawieniem Kotsisa rysującego samotnie w plenerze.

Kotsis pochodził z rodziny o chłopskim rodowodzie. Jego ojciec Jan był Słowakiem z Lewoczy na Spiszu, który w poszukiwaniu lepszego losu przybył do podkrakowskiego Ludwinowa, gdzie ożenił się z miejscową dziewczyną o imieniu Tekla. Początkowe zajęcie, jakim była uprawa roli, Jan zamienił rychło na bardziej intratne zajęcie – handel. Wzbogacona rodzina Kotsisów przeniosła się do pobliskiego Podgórza, gdzie Jan zakupił nieruchomości przy ulicy Kalwaryjskiej. Oprócz syna Aleksandra Kotsisom urodziły się jeszcze dwie córki: w 1838 roku Ludwika oraz Karolina, która przyszła na świat w 1842 roku.

Planując przyszłość najstarszego syna, Jan z pewnością nie przewidywał dlań niepewnej kariery, jaką była profesja malarza. Zakładał, iż Aleksander przejmie rodzinny interes i również zajmie się handlem. Kotsis senior wysłał syna najpierw do dwuklasowej szkoły w Podgórzu, a następnie do międzywydziałowej szkoły św. Barbary w Krakowie. Według anegdoty utrwalonej przez Marię Gerson-Dąbrowską, istotną rolę w przełamaniu ojcowskiej niechęci wobec artystycznych aspiracji syna odegrała wizyta profesora Wojciecha Kornelego Stattlera, który przekonał Kotsisa seniora, aby zezwolił utalentowanemu Olesiowi na podjęcie nauki w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych.

Tak oto Aleksander rozpoczął swą artystyczną edukację. W Szkole Sztuk Pięknych uczył się w latach 1850–1860. Oprócz Stattlera do jego nauczycieli należeli: Władysław Łuszczkiewicz oraz Aleksander Płonczyński. Dzięki stypendium Kotsis wyjechał na dalszą naukę do akademii wiedeńskiej. Następnie podróżował do Paryża, Brukseli oraz Monachium. Na stałe związany był jednak ze środowiskiem krakowskim. Do grupy jego przyjaciół z czasów szkolnych zaliczali się Artur Grottger oraz Jan Matejko. Cała trójka należała do nieformalnej grupy tzw. przedburzowców: malarzy, rzeźbiarzy, pisarzy i naukowców skupionych wokół pracowni rzeźbiarza Parysa Filippiego w klasztorze Franciszkanów. Jej członkowie łączyli zainteresowanie romantyczną poezją z przekonaniami charakterystycznymi dla pokolenia pozytywistów.

Sztuka uprawiana przez Kotsisa różniła się jednak od tego, co powstawało na kartonach Grottgera oraz na wielkoformatowych płótnach Matejki. Jego zainteresowania twórcze koncentrowały się wokół życia niższych warstw społecznych: podkrakowskiego chłopstwa i tatrzańskich górali. Intrygowały go również mniejszości Cyganów i Żydów. Wspólne wyprawy plenerowe w gronie zaprzyjaźnionych nauczycieli i studentów, nazywane wówczas wędrówkami piechotnymi, przyczyniły się do zainteresowania Kotsisa przyrodą i lokalnym krajobrazem.

Pochodzenie Aleksandra niewątpliwie uwrażliwiło go na problemy społeczne galicyjskiej wsi. W swoich dziełach utrwalał chłopską codzienność: zajęcia w obejściu oraz prace polowe. Inspirowały go wydarzenia związane ze śmiercią, utratą dobytku, sieroctwem i wdowieństwem, poszukiwanie pracy czy zabawy wiejskich dzieci. Malowane przez siebie sceny osadzał zawsze w lokalnym krajobrazie oraz w surowych, mrocznych wnętrzach chałup lub zabudowań gospodarczych. Szczególnie chętnie przedstawiał dzieci, kobiety i starców. Była to część społeczności wiejskiej, która nie cieszyła się wówczas szczególnymi przywilejami. Sporo uwagi poświęcał także relacjom pomiędzy członkami chłopskich rodzin. Tematyka jego dzieł wykazuje paralele z utworami Bolesława Prusa, Elizy Orzeszkowej, Marii Konopnickiej oraz nowelami Henryka Sienkiewicza.

Wiele prac Kotsisa nie było wystawianych za życia artysty. Zostały odnalezione w jego pracowni, po przedwczesnej śmierci autora. Wyróżnia je subtelna, wysmakowana kolorystyka oraz swobodne opracowanie, zbliżone do szkicu olejnego. Dzieła prezentowane przez Kotsisa na oficjalnych wystawach w Krakowie, Warszawie, Lwowie, Monachium oraz Wiedniu malowane były bardziej gładko, z dbałością o dopracowanie detalu.

Niewiele wiadomo na temat Józefiny Geppert, zwanej również Józefą. Urodziła się ok. 1845 roku w Gdowie. Pochodziła z zamożnej krakowskiej rodziny. Była córką Wacława Gepperta oraz Józefy z Królikiewiczów. Jej rodzeństwo: Ludwik (1832–1869) i Aniela (1839–1878) zmarło przedwcześnie. Józefina edukację uzyskała za granicą, we Włoszech. Uprawiała malarstwo, tworząc w głównej mierze kopie o tematyce religijnej oraz portrety. Swoje prace wystawiała w krakowskim i lwowskim Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych. Jej pracownia mieściła się na Stradomiu, przy dzisiejszej ulicy Stradomskiej nr 2. Przez wiele lat Geppert była aktywną członkinią oraz przewodniczącą Koła Artystek Polskich w Krakowie.

Aleksandra i Józefinę łączyła bliska znajomość. W słynącym z plotek Krakowie panna Józefina Geppert uchodziła za długoletnią miłość Kotsisa. Jak wspomina Antoni Waśkowski: „miłość ta była publiczną tajemnicą”, toteż pewnego dnia przyjaciele artysty podjęli próbę zachęcenia go do oświadczyn, wyprawiając do ukochanej dorożką, z bukietem róż. Próba okazała się nieudana: Kotsis powrócił do kolegów bez narzeczonej, z tym samym bukietem w dłoni. Do oświadczyn nie doszło, bowiem wątpliwości Kotsisa wzbudził… kształt ust wybranki: „Rozmawiałem z nią bardzo długo i przyjrzałem się jej dokładnie. Nie. Stanowczo nie chcę. Nic z tego nie będzie… Ona ma przecież górną wargę, począwszy od nosa, za długą… I szurnął bukietem pod stół”.

Prawdopodobnie nigdy nie poznamy prawdziwego przebiegu tych niefortunnych zalotów, zwłaszcza opowiedzianych z perspektywy samej Józefiny. Wiadomo jedynie, iż panna Geppert nigdy nie wyszła za mąż. Zmarła w 1926 roku i została pochowana w grobie rodzinnym na cmentarzu Rakowickim. Można jednak przypuszczać, iż z jej strony sentyment do niestałego Kotsisa był na tyle silny i trwały, iż nigdy nie zdobyła się na założenie rodziny, koncentrując na działalności twórczej. Uczucie do artysty potwierdza również jej pośmiertny gest, czyli przekazanie pamiątek związanych z Kotsisem do Muzeum Narodowego w Krakowie.

Kotsis również nigdy się nie ożenił. Około 1875 roku u malarza zaczęła rozwijać się choroba, określana wówczas jako „choroba mózgu” lub „rozmiękczenie mózgu”. Jej szybki postęp uniemożliwił artyście pracę twórczą, powodując również stopniową utratę umiejętności pisania, czytania oraz mówienia. W rezultacie Kotsis zmarł 7 sierpnia 1877 roku, mając zaledwie czterdzieści jeden lat. „Jednego z najcelniejszych malarzy rodzajowych” pochowano na Starym Cmentarzu Podgórskim, niestety jego grób nie zachował się do naszych czasów.

 

 dr Aleksandra Krypczyk-De Barra – kustosz Działu Sztuki Nowoczesnej MNK, kuratorka Galerii Sztuki Polskiej XIX wieku w Sukiennicach

 

Dla zainteresowanych:

• Aleksander Kotsis, „Kłosy”, 1877, nr 640, s. 211.
• Stefana Mikulskiego Wielka Księga Adresowa Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa i Królewskiego Wolnego Miasta Podgórza, R. 4, 1908, Kraków 1908.
• I. Jabłoński Pawłowicz, Wspomnienia o Janie Matejce, opracował M. Treter, Lwów 1912.
• M. Gerson-Dąbrowska, Polscy artyści, ich życie i dzieła, Warszawa 1930.
• M. Sągajłłówna, Aleksander Kotsis, Kraków 1936 (Biblioteka Krakowska, nr 89).
• A. Waśkowski, Znajomi z tamtych czasów (literaci, malarze, aktorzy) 1892–1939, Kraków 1956.
• J. Zanoziński, Aleksander Kotsis 1836–1877, Kraków 1953.

W związku z przygotowaniami do wystawy oraz wydania katalogu dzieł zebranych Aleksandra Kotsisa Muzeum Narodowe w Krakowie gromadzi wiadomości na temat dzieł artysty, zwłaszcza tych, które przechowywane są w kolekcjach prywatnych. Mamy nadzieję na odnalezienie związanych z Kotsisem dokumentów, w tym fotografii, pamiątek i listów. Jesteśmy również zainteresowani informacjami na temat Józefiny (Józefy) Geppert. Prosimy o kontakt w tej sprawie z kuratorem wystawy: dr Aleksandrą Krypczyk-De Barra: akrypczyk@mnk.pl